مردی در تبعید ابدی

مردی در تبعید ابدی

“مردی در تبعید ابدی” عنوان زندگی­نامه­‌ای است از صدرالمتألهین، محمد قوام شیرازی، به قلم نادر ابراهیمی. گرچه این شرح حال بیش­تر رمان­‌گونه­‌ای است که پیرنگی از تخیل نویسنده دارد، در مجموع باید گفت پیش‌­درآمد خوبی برای شناختن ملاصدرا است. اما بسیاری از ابعاد زندگی و اندیشه ملاصدرا در کتاب مجال نیافته­‌اند کاملاً روشن شوند  و فقط بخش‌ها و قطعه­‌های کوچکی از زندگی او گلچین شده و کنار هم قرار گرفته­‌اند تا داستان به اوج رسیدن و تبعید ملاصدرا شکل بگیرد.

فکر می­‌کنم اگر کتاب را بخوانید مشتاق خواهید شد بیش‌­تر با زندگی و اندیشه­‌های ملاصدرا آشنا شوید.

ملاصدرا، صبور بود، خیره‌سر نبود، خوش‌­نگاه بود، زهر زبان نداشت، اهل لجاج و مجادله نبود، اهل پافشاری بر سر خلاف نبود، از آن کسانی که هرچه می­‌گویند، گفتار خود را صحیح شک‌­ناپذیر می­‌پندارند نبود. ملا اگر سلامی را جواب نمی‌­داد صرفاً به سبب آن بود که در خویشتن خویش غرق غرق بود. و اگر گاهی با دیگران به تندی سخن می‌­گفت، در واقع، این تندی را با درون جاهل خویش می­‌کرد…

سعه صدر ملا هرگز به دنائت و رذالت، فرصت ظهور نمی­‌داد. شعله­‌های خشمی که ملاصدرا در برخی از محافل برمی‌­انگیخت، و چنان برانگیخت که عاقبت، دامن قبای خود او را گرفت و زندگی‌­اش را به آتش کشید و آواره کوه و دشت و بیابانش کرد و روحش را به باور تبعید ابدی واداشت، اساساً به دلیل حسد حاسدان، و ریای زاهدان، و کسب حرام جمعی از ملایان درباری، و خیانت اهل دانش به مردم کوچه و بازار بود، نه به علت مسائل عقیدتی و شریعتی. ایشان نوع زیستن ملا را مغایر با منافع خود، تن‌پروری و لش‌­وارگی خود، اشراف­‌منشی و بی‌­اندیشگی خود می‌­دانستند.

مردی در تبعید ابدی | نادر ابراهیمی

اولین چیزی که در مورد کتاب توجه مرا به خودش جلب کرد عنوانش بود. مردی که تا ابد تبعید است، شاید هم در ابدیت تبعید است! یعنی جایی در فراسوی زمان و مکان! از کجا؟ در کجا؟ چرا؟ چرا تا ابد؟ ابد کجاست؟

قبل از این که کتاب را بخوانم می­‌دانستم که کتاب در مورد ملاصدرای شیرازی است. کسی که حرف زدن در موردش کار آسانی نیست، شناختنش کار آسانی نیست، حتی خواندنش کار آسانی نیست. همه ابعادش پیچیده است، غیر از لهجه شیرازی‌­اش. مردی که من ابتدا او را با حرکت جوهری شناختم. اولین باری که شنیدم کسی با یک نظریه فلسفی جلوی ابن سینا قد علم کرده همان روزی بود که فهمیدم حرکت جوهری چیست و از مغز چه کسی بیرون آمده و به دنیای حکمت و فلسفه راه یافته است. البته این جا نمی­‌خواهم در مورد حرکت جوهری صحبت کنم. در مطلبی دیگر در موردش خواهم نوشت.

چرا ملاصدرا تبعید شد؟ ظاهراً به خاطر صحبت کردن از حرکت جوهری. به این دلیل که می‌گفت هر چیزی جلوه ای از ذات خداست. گرچه علت اصلی این نبود و  پیش‌­تر اشاره شد. نمی‌دانم چطور محتوای ایده­‌اش را بگویم که دقیق باشد. اما می‌دانم که عقیده داشت به این که تمام وجودهایی که در جهان هستند با هم وحدت دارند. من تو هستم و تو من هستی و همه با هم یک وجود یگانه­‌ایم.

ملاصدرا در کودکی با سؤالاتش عصاره تمام اساتیدش را کشید و وقتی که دیگر چیزی نداشتند به او بیاموزند، در اوج جوانی شد ملاصدرا. لقب ملاصدرا را از اساتید بزرگی چون شیخ  بهایی و میرداماد گرفت. کم کسی نبود. وقتی با پدرش به محضر شاه عباس رسید و میرداماد و شیخ بهایی را در مجلس دید، بعد از یک ماجرای دلگیر کننده کوتاه، شاگرد شیخ بهایی شد. این شد که در یک  زمان بی­مانند در طول تاریخ، حلقه دانشمندترین آدم­‌های آن روزگار تکمیل شد.

بله، شیخ بهایی که خودش به تنهایی عالِمی بودبه قدرعالَمی، استاد ملاصدرا شد. وقتی ملاصدرا در جلسات درس و بحث از اندیشه­‌هایش  در مورد حرکت جوهری صحبت کرد، ملاها و آخوندهای دربار شروع به پچ پچ زیر گوش شاه عباس کردندکه این ملای شیرازی ملحد است و دارد مغز مردم را فاسد می­‌کند و باید اعدام شود. در نهایت ملاصدرا محاکمه شد، اما به لطف نزدیکی میرداماد به شاه عباس و پشتیبانی شیخ بهایی، حکم اعدام ملاصدرا به تبعید و نفی بلد تقلیل پیدا کرد.نه می­‌توانست به شیراز برگردد، نه می­‌توانست به قزوین برود. باید می‌­رفت جایی که کسی از او نشانی نداشته باشد. با کاروانی از خانواده و اهل خانه­‌اش از اصفهان به راه افتاد. تا این که به کَهَک رسید. همین جا بود که ملا اندیشه­‌هایش را رشد داد و کامل کرد و کتاب­‌های مهمش  را نوشت.

شاید بشود گفت ملا به جایی درون خودش تبعید شد. به جایی که کسی جز خودش حرفش را نمی‌فهمید و او را نمی­‌شناخت. او به دورن افکار ژرف خودش رفت، جایی فراتر از زمان و مکان.  آن قدر در خودش عمیق شد و آن قدر از ظرفیت فهم بسیاری از آدم­ها فراتر رفت که امروز هم که چند صد سال است که ملاصدرایی روی زمین نیست کم­تر کسی می­‌تواند ملا را و اندیشه­‌هایش را آن طور که شایسته ملاصدراست بشناسد.